Szamotuły i okolice – ciekawe miejsca do zwiedzania nie tylko na weekend

W rankingach atrakcji turystycznych na pierwszych miejscach plasują się zamki, ciekawe muzea, gotyckie kościoły i duchy. I to wystarczy, aby Szamotuły zaliczyć do najciekawszych miejsc na turystycznej mapie Wielkopolski. A ponieważ jestem przekonana, że to nie wszystkie atrakcje, to zapraszam na wycieczkę do Szamotuł i gwarantuję, że nie będziecie się nudzić!

Quest (gra terenowa) po Szamotułach

Szamotuły można zwiedzać na kilka sposobów. Moim ulubionym jest oczywiście spacer z questem czyli z grą terenową. Przewodnikiem na tej trasie jest Halszka z Ostroga zwana również Czarną Księżniczką, która niekiedy pojawia się jako duch samotnie spacerującej po parku damy. W grze opowiada ona o XVI-wiecznych Szamotułach, czyli mieście w czasach, które były jej bliskie. W czasie spaceru zobaczymy najważniejsze atrakcje turystyczne miasta i poznamy jego historię, docierając na końcu do miejsca, w którym została ukryta skrzynia skarbów z pieczęcią. Ulotkę z tekstem gry można samodzielnie wydrukować ze strony regionwielkopolska.pl/questy

Rynek w Szamotułach

Ponieważ nie wszystkim (a szkoda!) przypadnie do gustu taka forma zwiedzania, zapraszam na tradycyjny, równie miły, choć pozbawiony dreszczyku emocji, spacer po Szamotułach. Jestem przekonana, że nawet ci z Was, którzy już odwiedzili kiedyś Szamotuły, znajdą tu zaskakujące miejsca, zwłaszcza po niedawnym remoncie rynku, na którym przywrócono… ale po kolei 🙂

Rynek w Szamotułach jest nietypowy. Jest co prawda kwadratowy z regularnie odchodzącymi zeń uliczkami. Otaczają go ładne kamieniczki, ale ratusza tu nie znajdziecie. Znajdziecie za to szereg innych obiektów, niektóre z nich są całkiem nowe 🙂 a to za sprawą wielkiego remontu, który w 2022 r. zmienił oblicze rynku. Po pierwsze na rynek wróciła figura św. Jana Nepomucena.

Figura św. Jana Nepomucena

Pierwszą figurę ustawiono ponad dwieście lat temu, po wielkiej powodzi, która w 1725 r. zniszczyła miasto. W kronikach zapisano, że po ulewnych deszczach poziom wody w małej Samie podniósł się tak bardzo, że w kolegiacie posadzka była przykryta metrową warstwą wody, a na rynku było jej jeszcze więcej. Po tym kataklizmie mieszkańcy postanowili oddać miasto pod opiekę św. Jana Nepomucena – najpopularniejszego orędownika od powodzi. Figura stała na rynku do 1939 r. kiedy Niemcy strącili ją z cokołu i rozbili. Obecna figura ponownie góruje nad rynkiem i jest kopią swojej poprzedniczki.

 

Dosłownie na przeciwko figury stoi najbardziej chyba charakterystyczny element szamotulskiego rynku czyli wieżyczka z zegarem. U jej podstawy ukryto kapsułę czasu z przekazem dla potomności.

Krzyż na szamotulskim rynku

Na drugim narożniku rynku stoi drewniany krzyż, z którym również wiąże się ciekawa historia. Otóż w czasie II wojny światowej, jeden z mieszkańców ścigany przez Niemców schronił się na drzewie pod osłoną gęstego listowia. Złożył wtedy Panu Bogu ślubowanie, że jeśli uda mu się wyjść cało z opresji, to postawi na szamotulskim rynku krzyż. I tak też się stało. Uratował życie, a po wojnie, pomimo szalejącego komunizmu udało się postawić krzyż. W okolicy krzyża znajduje się dzisiaj infokiosk oraz w podłożu znajdziecie zarys dawnych Szamotuł.

Stare Szamotuły

Zazwyczaj na rynku opowiada się o założeniu miasta, o tym, że znajdujemy się w miejscu, gdzie zaczęła się jego historia. No i tu zaczynają się schody… Bo początki Szamotuł i pierwszy rynek znajdują się… 2 km dalej. Odkrycia tego dokonano przypadkowo w 2007 r., w czasie obserwacji zdjęć lotniczych wykonanych w czasie upalnego i bardzo suchego lata. Jakież było zaskoczenie badaczy, gdy obserwując pola między Szczuczynem, a Multowem dostrzegli zarys kwadratowego rynku, z wyraźnie zaznaczonymi ulicami i poszczególnymi domostwami.
Osada ta w 1284 r. otrzymała prawo targu, później prawdopodobnie w czasie wojny Nałęczów z Grzymalitami w 1383 r., została zniszczona, o czym mogą świadczyć ślady popiołu w warstwach archeologicznych. Po tym kataklizmie przeniesiono miasto w obecne miejsce, gdzie otaczające je bagna miały stanowić naturalną barierę przed ewentualnymi wrogami. Co ciekawe, Szamotuły w dzisiejszym układzie rynku i okolicznych uliczek zachowały identyczny układ, jak ten, który widzimy na lotniczych zdjęciach starych Szamotuł.

Historia

Położenie na trakcie handlowym z Poznania do Szczecina, gwarantowało rozwój handlu i rzemiosła. Wiele świadczy o tym, że było to miasto znaczne. Doskonałym porównaniem wielkości miast w XV w. jest informacja o ilości żołnierzy, jaką dany ośrodek był zobowiązany wystawić na wyprawę malborską. Szamotuły wystawiły 12 pieszych, a dla porównania Gniezno, czy Śrem wystawiły 20 wojowników.
Również szkolnictwo musiało być na niezłym poziomie, skoro wielu wychowanków szkoły parafialnej (działającej od 1445 r. ) kontynuowało naukę na Akademii Krakowskiej. Łącznie doliczono się aż 110 studentów pochodzących z Szamotuł

A to ciekawe!

Na Akademii Krakowskiej największa ilość studentów z prywatnego miasta pochodziła właśnie z Szamotuł. Stąd powstało powiedzonko głuchy, byle od Szamotuł, co miało świadczyć o wysokim poziomie intelektualnym dawnych mieszkańców 🙂

Właściciele miasta, początkowo Nałęczowie Szamotulscy, później Górkowie należeli do najzamożniejszych rodów w Wielkopolsce. Zwłaszcza Górkowie piastowali najbardziej eksponowane stanowiska również na królewskim dworze. U szczytu potęgi byli właścicielami kilkunastu miast i ponad trzydziestu wsi. Ich nagrobki, znajdują się w poznańskiej katedrze zarówno wśród arcydzieł sztuki gotyckiej (nagrobne płyty vischerowskie), jak i renesansowej (w kaplicy Górków w poznańskiej katedrze), to do ich dawnego pałacu prowadzi najpiękniejszy renesansowy portal w mieście.

Górkowie podążali z duchem czasu. To oni sprowadzili do Szamotuł braci czeskich, a później sami przystąpili do tego zgromadzenia. Oni też w 1551 r. założyli pierwszą w Wielkopolsce drukarnię.

Po remoncie znalazło się miejsce na fontannę, a według zapewnień Magistratu wkrótce pojawi się para w stroju szamotulskim. To sympatyczne wspomnienie ciągle żywego w tym regionie folkloru.

Z rynku udajmy się ulicą Wroniecką i Kościelną do szamotulskiej kolegiaty, która należy do najciekawszych gotyckich świątyń w Wielkopolsce i jest najważniejszym zabytkiem Szamotuł.

Kolegiata w Szamotułach

To jeden z nielicznych kościołów, do których można wejść prawie o każdej porze (pamiętając wszakże, że w czasie nabożeństw, świątyni nie zwiedzamy). Jeśli uda się wejść głównym wejściem, zwróćcie koniecznie uwagę na pięknie uformowany portal, ozdobiony kolorowymi, wypalanymi kształtkami, charakterystycznymi dla kościołów gotyckich. Gotyckich akcentów znajdziecie tu więcej. Okazałe szczyty z blendami, piękne sklepienia i gdzieniegdzie w murze cegły palcówki i dołki pokutne.

Już z daleka widać, że to kościół trójnawowy, bazylikowy (czyli nawy boczne są niższe od nawy głównej).

Kolegiata szamotulska – wnętrze

Kiedy wejdziemy do środka znajdziemy tu kilka naprawdę wartych uwagi obiektów. Spójrzcie więc od razu na sklepienie gwiaździste zarówno w nawie głównej jak i w nawach bocznych. To efekt przebudowy z I połowy XVI wieku. Zanim spojrzymy na ołtarz główny, zatrzymajmy na chwilę wzrok na belce tęczowej, na której umieszczono XIV-wieczną rzeźbę Chrystusa. Pochodzi ona jeszcze z czasów budowy świątyni. To jedna z najcenniejszych tego typu figur w Polsce.
W prezbiterium zwraca uwagę renesansowy ołtarz z 1616 r. z obrazem będącym kopią dzieła Luca Giordana Zdjęcie z krzyża, a po bokach obrazy przedstawiające św. Stanisława i św. Marcina. Oryginały zaginęły w czasie II wojny światowej. Stosunkowo niedawno zostały odnalezione w Tadżykistanie, ale jak na razie nie ma możliwości ich odzyskania.
Przed ołtarzem przykuwa wzrok piękna, misternie zdobiona wieczna lampa, którą podarował świątyni król Jan Kazimierz.
Będąc w tym miejscu warto spojrzeć też na renesansowy nagrobek Jakuba Rokossowskiego, który wykonał wybitny włoski rzeźbiarz Hieronim Canavessi. Nagrobki w takiej formie, gdzie zmarły jest przedstawiony w pozie półleżącej, wspierającej się na łokciu, z nogą ugiętą w kolanie, gdzie sprawia wrażenie jakby spał, noszą nazwę sansovinowskich. To od nazwiska Andrea Sansovina, który jako pierwszy wykonał tego rodzaju pomnik.

Spiżowa płyta nagrobna Andrzeja Szamotulskiego

Okrążając kościół, zatrzymajmy się na chwilę przed spiżową płytą nagrobną Andrzeja Szamotulskiego. Takich płyt, wykonanych w Norymberdze, w warsztacie Vischerów w XVw. zachowało się w Wielkopolsce zaledwie kilka. Podobne znajdziemy min. w poznańskiej katedrze. Koszt jednej płyty był porównywalny do ceny domu w centrum Poznania!

Sanktuarium  Matki Bożej Pocieszenia Szamotuł Pani

I na zakończenie wizyty w kościele koniecznie zatrzymajmy się przy ołtarzu bocznym, gdzie nieprzerwanie trwają na modlitwie wierni, przed niewielką ikoną z wizerunkiem Matki Bożej Pocieszenia z pięknym przydomkiem Szamotuł Pani. Tutaj od wieków wypraszają różnorodne łaski i dlatego kolegiata w Szamotułach znalazła się wśród najważniejszych wielkopolskich sanktuariów.

W XVII w. w czasie wojny do polskiej niewoli trafił ruski kniaź. Jako człek pobożny, zabrał ze sobą na wojnę ikonę Matki Bożej, przed którą odprawiał codzienne modły. A że był jeńcem znacznym, z książęcego rodu, zatrzymano go wraz z żoną w Warszawie. I tam też spotkał go Andrzej Wolff, właściciel Szamotuł. Zobaczył u księcia ikonę, zobaczył nabożeństwo, jakim ją otaczał i zapragnął ją mieć w swoim zamku. Prosił, tłumaczył, nalegał, ale kniaź był nieugięty. Żadną miarą, nawet za cenę swojej wolności nie chciał oddać ikony. Jednak kniaź wkrótce zmarł, a wtedy Wolff złożył propozycję wdowie, że w zamian za obraz, wyjedna jej u króla wolność i pomoże powrócić w rodzinne strony. Teraz propozycja okazała się na tyle skuteczna, że Wolff otrzymał ikonę, a kniahini wróciła na Ruś.

Kiedy Wolff przywiózł obraz do Szamotuł, zauważył, że z oczu Maryi płyną krwawe łzy, a ponadto wierni wypraszają tu nadzwyczajne łaski. Specjalnie powołana komisja uznała te zdarzenia za cudowne i w 1666 r. w uroczystej procesji przeniesiono obraz do kolegiaty i umieszczono go w ołtarzu głównym.
Rok później Wolff ufundował oddzielny ołtarz, który wykonał poznański franciszkanin Antoni Swach (ten sam, który wykonał ołtarz Matki Bożej w Cudy Wielmożnej Pani Poznania, na Wzgórzu Przemysła) – prawda, że są podobne? Kult Matki Bożej w cudownej ikonie rozszerzał się, wierni wypraszali tu wiele łask, ofiarując liczne wota. Wśród szczególnych darów znalazła się też srebrna sukienka i wyjątkowej urody lampa wieczna ofiarowane przez króla Jana Kazimierza.

Zgromadzone przez wieki wota, pozwoliły w latach kryzysu wyremontować świątynię po zniszczeniach wojennych i powodziach.
W czasie II wojny światowej Niemcy ograbili kolegiatę z jej największych skarbów i wtedy kościelny – pan Henryk Ciężki wyprosił u gestapowca ten niewielki obraz. Udało się go ukryć i po wojnie powrócił na swoje miejsce w kościele.

W 1970 r. na obraz nałożono korony papieskie, a uroczystej koronacji dokonał prymas ks. kardynał Stefan Wyszyński w towarzystwie arcybiskupa Antoniego Baraniaka oraz licznie zebranych wiernych. Na uroczystość przybyło ponad 70 tys. wiernych.

Teren kościoła opuszczamy ulicą Kapłańską i dalej Wroniecką dojdziemy do zamku.

Muzeum Zamek Górków w Szamotułach

To miejsce z pewnością warte odwiedzenia, ze względu na bogate zbiory i ciekawą historię.
Pierwszy zamek w Szamotułach znajdował się w miejscu, gdzie zaczynaliśmy nasz spacer, czyli tam, gdzie dziś znajduje się kościół pw. Świętego Krzyża. Tamten popadł w ruinę i został rozebrany, a następnie w połowie XV w. Dobrogost Świdwa Szamotulski wybudował nową rezydencję po drugiej stronie miasta w połowie XV w. Później, w latach 1513-1518 został rozbudowany przez Łukasza II Górkę. Z tego okresu pochodzi również stojąca dziś oddzielnie Baszta Halszki, zwana również Wieżą Czarnej Księżniczki. To tutaj, jak głosi legenda miała być więziona przez swojego męża Łukasza III Górkę – Elżbieta z Ostrogskich. Niezwykłe losy księżniczki, mogłyby posłużyć jako kanwa do sensacyjnego filmu kostiumowego, a poczytacie o tym w oddzielnym artykule.

Ponoć, jak głosi legenda, Czarna Księżniczka pokazuje się niekiedy, spacerując po szamotulskim parku w księżycowe noce.
Dzisiaj w Baszcie Halszki znajduje się ekspozycja prezentująca najdawniejsze dzieje Szamotuł, a na piętrze jest komnata Czarnej Księżniczki.

Druga część ekspozycji znajduje się w głównym budynku zamku. Najważniejsze i najciekawsze chyba miejsce zajmuje ekspozycja ikon. Poza wystawami w Supraślu i Sanoku, to największa tego typu wystawa w Polsce. Zobaczycie tu ikony powstałe od XVI do XIX wieku. Trafiły tu w kilku workach jako efekt akcji pograniczników, którzy udaremnili przemyt ikon za zachodnią granicę.

W oficynie zobaczycie ekspozycję regionalną, stroje szamotulskie oraz przedmioty codziennego użytku wykorzystywane przez naszych pradziadków.
Jeśli mówimy o historii zamku, to warto wspomnieć, że w XVI w. w zamkowej oficynie mieściła się drukarnia założona tu przez arian, sprowadzonych do Szamotuł przez Górków.

A to ciekawe!

Drukarnia ariańska w Szamotułach była pierwszą w Wielkopolsce i od razu drukowała z rozmachem, o czym świadczą min. zestawy czcionek do druku nut (!).

Godziny otwarcia Muzeum w Szamotułach i ceny biletów sprawdzicie na stronie internetowej.

Z zamku wracamy do rynku ulicą Braci Czeskich i rynek opuszczamy ulicą Dworcową, gdzie po lewej stronie znajduje się Kino Halszka. To żaden z wszechobecnych multipleksów, tylko kino z klimatem. Już na zewnątrz spójrzcie na zdobiący ścianę mural i ciekawy szyld. Może jeśli nie na film, to chociaż na chwilę warto zerknąć do środka, aby poczuć się jak za dawnych lat…

Skwer Maksymiliana Ciężkiego

Po chwili miniemy Skwer Maksymiliana Ciężkiego i mostek nad rzeką Samą. Jak mówi tradycja, to właśnie od rzeki, która tutaj tworzyła rozlewiska i „tułała” się między wysepkami – kępami powstała nazwa miasta Samo-tuły, a później Szamotuły.
W sąsiedztwie pomnika, a właściwie w jego tle zobaczymy kilkanaście ciekawych, drewnianych rzeźb, które powstały w trakcie plenerów rzeźbiarskich. Te w tym miejscu wykonano w 2022 r.  kiedy tematem plenerów były postacie z bajek.

A skoro wspomniałam o Maksymilianie Ciężkim, to warto i tej postaci poświęcić kilka słów. Z resztą jego pomnik stoi przy ulicy i skwerze jego imienia.

Maksymilian Ciężki

Wielu z Was zapewne słyszało o sukcesie polskich kryptologów w złamaniu szyfru Enigma i jednoznacznie kojarzy z tym sukcesem nazwiska Różyckiego, Zygalskiego i Rejewskiego. Mało kto jednak wie, że za sukcesem tej trójki stał pochodzący z Szamotuł Maksymilian Ciężki. Śmiało można powiedzieć, że gdyby nie on, nie byłoby polskiego sukcesu w rozszyfrowaniu Enigmy. To właśnie on wpadł na pomysł, aby do prac na rozszyfrowaniem Enigmy zaangażować matematyków i konsekwentnie ten pomysł zrealizował.

Po wojnie nie mógł wrócić do Polski i zamieszkał w Londynie, gdzie w 1951 r. umarł i tam został pochowany. Do Szamotuł sprowadzono jego prochy dopiero w 2008 r. Jego mogiła znajduje się na cmentarzu parafialnym (wchodząc od strony kolegiaty, pierwszy rząd po lewej stronie)

Kościół franciszkanów w Szamotułach

Kilka kroków od skweru widać już klasztor franciszkanów. Już samą formą zewnętrzną przypomina tradycyjne kościoły tego zgromadzenia, budowane w czasach baroku. Klasztor wzniesiono (1675-1682) z fundacji Jana Korzbok – Łąckiego i Jana Ulatowskiego na murach średniowiecznego zamku Świdwów Szamotulskich. Wnętrze kościoła zaskakuje wyposażeniem. Zazwyczaj kościoły franciszkanów mają wyposażenie jednolite, bliźniaczo do siebie podobne. Zgodnie z regułą zakonu wnętrze kościoła miało być skromne i jednolite, aby nie rozpraszało uwagi wiernych nadmiernym przepychem. Dlatego ołtarze budowano w naturalnym kolorze drewna, ze skromnymi białymi zdobieniami. Natomiast tu, w Szamotułach wnętrze zaskakuje bogatym rokokowym wystrojem, z dużą ilością złoceń i zdobień.

Przed kościołem warto zwrócić uwagę na niepozorny pomnik, który upamiętnia Wacława z Szamotuł.

A to ciekawe!
Wacław z Szamotuł był najwybitniejszym polskim kompozytorem do czasu Fryderyka Chopina. Komponował i grał na potrzeby dworu królewskiego w Krakowie.

Uliczny Festiwal Osobliwości czyli UFO

Opowiadając o Szamotułach nie sposób pominąć ciekawą imprezę z pomysłem, która już od kilku lat przyciąga do miasta wielu turystów. To UFO, impreza która nie ma nic wspólnego z niezidentyfikowanymi obiektami latającymi. To po prostu Uliczny Festiwal Osobliwości, który w pierwszy weekend czerwca przyciąga ulicznych artystów z całego świata. W ten jeden weekend przestrzeń wokół zamku ożywa, stając się sceną dla mimów, szczudlarzy, kuglarzy i wielu innych ulicznych artystów. Fotografie z 4 czerwca 2023 r.

Okolice Szamotuł – atrakcje i ciekawe miejsca

Nie tylko samo miasto Szamotuły jest ciekawym miejscem do zwiedzania, ale również jego okolica jest bogata w atrakcje zarówno historyczne jak i przyrodnicze. Dość powiedzieć, że zaledwie 15 km dalej, na północ od Warty zaczyna się Puszcza Notecka.

Obrzycko i okolice

Jadąc na północ, dotrzemy do Obrzycka, wokół którego jest wystarczająca ilość atrakcji na jednodniową wycieczkę, którą opisałam szczegółowo w oddzielnym artykule. Znajdziecie na trasie drewniany kościółek w Słopanowie, który oprócz pięknego wnętrza, ma unikalną polichromię przedstawiającą… diabła trzymającego karczmarkę 🙂 Dalej będą dwa pałace: w Kobylnikach i w Zielonejgórze na przedmieściach Obrzycka. Będzie nieczynny, ale malowniczy most nad Wartą, jedyny w Wielkopolsce deskal czyli mural na drewnianej stodole i jeszcze kilka innych ciekawych miejsc.

Pniewy

Ciekawym miejscem niedaleko Szamotuł są Pniewy. Jeśli podróżowaliście starą drogą do naszej zachodniej granicy, zapewne nie raz mijaliście je pędząc do Berlina. Od kiedy główna ruch tranzytowy przeniósł się na autostradę, starą drogą jeździ nieco mniej samochodów, ale i tak niewiele osób zatrzymuje się w tym sympatycznym miasteczku. Nas skłoniła do tego trasa questowa, a właściwie dwie trasy i to już był wystarczający powód, aby spędzić tu kilka godzin 🙂

Jedna z tras opowiada o historii Pniew i jego wielokulturowym dziedzictwie. Prowadzi w zaułki, do których bez questu nigdy byśmy nie trafili. Ładny gotycki kościół, duży rynek, szkoła w dawnym pałacu.

Drugi quest prowadzi po sanktuarium św. Urszuli Ledóchowskiej. Jako przeciętny turysta być może zajrzelibyśmy do klasztornej kaplicy i niewiele więcej. Tymczasem gra oprowadza po całym założeniu klasztornym, co w upalne letnie popołudnie było niekłamaną przyjemnością.

Obie gry można samodzielnie wydrukować ze strony regionwielkopolska.pl: historyczną i po sanktuarium.

Więcej ciekawych miejsc z Wielkopolsce znajdziecie w oddzielnym artykule.