Kolegiata w Środzie Wielkopolskiej

Kolegiata średzka jest bodaj najbardziej charakterystycznym obiektem w panoramie miasta, a jej charakterystyczną kwadratową wieżę widać z daleka.

Legenda o średzkiej kolegiacie

Jej powstanie wiąże się z legendą, a właściwie z autentycznym wydarzeniem opisanym w kronikach przez Jana Długosza. Miała powstać jako wotum dziękczynne, złożone przez Władysława Jegiełłę w podziękowaniu za uratowanie życia. W upalne letnie popołudnie 7 sierpnia 1419 r. w królewski orszak uderzył piorun, zabijając dwie osoby. Króla ogłuszył tak skutecznie, że ten na kilka dni stracił słuch. Po odzyskaniu zdrowia Jagiełło obiecał jako wotum ufundować okazałą świątynię. A że w jego otoczeniu byli doradcy, którym bliska była Środa (wtedy jeszcze nie Wielkopolska), więc wybór padł właśnie na to miasto.

Historia kolegiaty w Środzie Wielkopolskiej

W tym czasie Środa miała już skromny, drewniany kościół farny, pochodzący prawdopodobnie z okresu lokacji miasta. Od tego czasu minęło już jednak 150 lat i pewnie wymagał już remontu, a samo miasto znacznie się rozrosło i skromna świątynia nie wystarczała na potrzeby niemałej parafii.

Nowa świątynia miała wyróżniać się spośród istniejących okolicznych kościołów zarówno rozmiarami, jak i wyposażeniem. Wśród dobroczyńców średzkiej fary znaleźli się biskupi poznańscy, księża i zwyczajni mieszkańcy Środy. Już w chwili podjęcia decyzji o budowie kościoła ustanowiono go kolegiatą wraz z kapitułą i pięcioma kanonikami. Głównym inicjatorem tych działań był poznański kanonik Bartłomiej, który miał już doświadczenie budowlane, które zdobył przy wznoszeniu kościoła NMP in summo na Ostrowie Tumskim.

Początkowo była to świątynia jednonawowa, jak kazała tradycja – orientowana. Później, jeszcze w XV w. dobudowano do niej kaplicę Pampowskich i drugą, która dziś pełni funkcję zakrystii. Na przełomie XV/XVI w. powiększono ją o dwie boczne nawy i wieżę, a w latach 1598-1602 Hieronim Gostomski dobudował kaplicę grobową, wzorowaną na Złotej Kaplicy z Wawelu, połączoną przejściem podziemnym z kaplicą Pampowskich. To właśnie przez postać Hieronima Gostomskiego Środa jest powiązana z Sandomierzem, gdzie do dziś zachował się okazały budynek Collegium Gostomianum – dawnej szkoły ufundowanej przez tą samą osobę.

Sejmiki średzkie

Do rozbudowy i powiększenia kościoła przyczyniły się bez wątpienia odbywające się tu od początków XV w. sejmiki szlacheckie. Kolegiata była największym pomieszczeniem w mieście, które mogło jednorazowo pomieścić ponad dwieście osób, bo tylu posłów i senatorów się tu zjeżdżało. Dobudowana kaplica Gostomskich oprócz swej pierwotnej, podstawowej funkcji odgrywała niebagatelną rolę w czasie obrad sejmikowych. Po mszy św. przenoszono do niej Najświętszy Sakrament oraz zamykano w niej sekretarza, spisującego przebieg obrad. Ponieważ w ich trakcie często dochodziło do zamieszek i tumultów, w których szable były w użyciu, miejsce to zapewniało bezpieczeństwo i ochronę przed zbyt krewkimi szlachcicami.

Bazylika mniejsza

Po wielu latach przygotowań kolegiata średzka w 2022 r. uzyskała tytuł bazyliki mniejszej. Jednym z wymogów, które jako bazylika musi spełnić, to możliwość całodziennej adoracji Najświętszego Sakramentu. Warunek ten spełniono wystawiając Go w ołtarzu w Kaplicy Gostomskich. Jest to jedyne pomieszczenie w kościele, które jest dostępne dla wiernych w ciągu dnia. Na pozostałą część świątyni można popatrzeć jedynie przez kratę.

Wnętrze kolegiaty średzkiej

Stojąc w kruchcie widać okazałe, bogate wyposażenie. Nawa główna z gotyckim sklepieniem, z prezbiterium oddzielonym od nawy łukiem z belką tęczową i umieszczoną tam grupą pasyjną, w której pod krzyżem stoją Matka Boża, Maria Magdalena i św. Jan.

Ołtarz główny

Ołtarz główny nawiązuje do późnorenesansowego, choć wykonano go w latach 20. XX w. z wykorzystaniem oryginalnych elementów z różnych epok. Najstarsze są rzeźby w niszach przedstawiające świętych Kazimierza, Wacława, Piotra i Pawła. Figury świętych Barbary i Katarzyny pochodzą prawdopodobnie z wcześniejszego ołtarza. W centralnej części umieszczono XVII-wieczny obraz przedstawiający Wniebowzięcie NMP wzorowany na Rubensie. W górnej części umieszczono XVII wieczny obraz z włoskiej szkoły z Maryją i Dzieciątkiem.
W prezbiterium zwracają również uwagę ustawione po obu stronach stalle. Najstarsza ich część została ufundowana przez Jana Lubrańskiego w latach 1519-1520.
Przed ołtarzem głównym ze stropu zwiesza się wieczna lampka z końca XVIII w. natomiast w nawie głównej uwagę zwraca przepiękny włoski żyrandol z Murano.

Kaplica Gostomskich

Wyjątkowym miejscem w kościele jest Kaplica Gostomskich, wybudowana przez wojewodę poznańskiego Hieronima Gostomskiego. Posiada ona trzy wezwania: św. Hieronima (patrona fundatora), Najświętszej Maryi Panny i św. Trójcy. Renesansowe sklepienie było wzorowane na Złotej Kaplicy na Wawelu. Kaplica została zbudowana jako rodzinne mauzoleum, stąd dominujący wewnątrz renesansowy nagrobek Anny z Ostrorogów Sieniawskiej i Urszuli z Sieniawskich Gostomskiej – teściowej i żony Hieronima Gostomskiego. Po południowej stronie nagrobka znajduje się mniejszy, poświęcony chłopcu – siostrzeńcowi Hieronima.

Od kościoła odgradza ją wyjątkowej urody krata Krzysztofa Oldendorfa z Gdańska, wykonana w 1598 r. Umieszczone na kracie napisy i cztery głowy zostały zidentyfikowane jako podobizny fundatorów.

Pozostałe wyposażenie

Po obu stronach nawy znajdują się dwa XVII-wieczne ołtarze boczne.
W południowej nawie umieszczono dwie najstarsze płyty w kościele. Na filarze płaskorzeźba przedstawiająca Ostatnią Wieczerzę, pochodząca być może jeszcze z drewnianej średzkiej fary. Nieopodal w ścianę wmurowano płytę nagrobną Ambrożego Pampowskiego, zmarłego w 1510, a którego szczątki, zgodnie z jego wolą złożono w podziemiach Kolegiaty.

Dzwon Michał

Wchodząc na teren średzkiej Kolegiaty od strony Rynku mija się okazałą bramę – dzwonnicę. Znajduje się w niej jeden z najcięższych dzwonów w Polsce, ważący 3,8 tony Michał. Odlano go w 1633 r. Przed zniszczeniem i przetopieniem w czasie II wojny światowej miał go uchronić Wacław Gieburowski, wskazując na wyjątkową wartość artystyczną dzwonu.

Aby wejść do kościoła i zobaczyć to wszystko z bliska, najlepiej trafić na okolice mszy św., które znajdziecie na stronie internetowej parafii. 

Jeśli interesuje Cię gotycka architektura, to więcej przykładów gotyku w Wielkopolsce znajdziesz w oddzielnym artykule.